تاریخچه فرش ایرانی
تاریخچه فرش ایرانی
زمانی که از فرهنگ و هویت ایرانی صحبت به میان می‌آید، بی شک فرش ایرانی یکی از بارزترین نمادهای این فرهنگ و هویت غنی را نمایان می‌کند. هنر قالیبافی فرش اصیل ایرانی ریشه در آداب و رسوم و سنن فرهنگ ایرانی دارد که ذوق و هنر ایرانی را نشان می‌دهد. با مطالعه تاریخچه فرش ایرانی، و آشنایی با قدمت چند هزار ساله آن به فرهنگ و هویت غنی ایرانی پی می‌بریم.
دلسا گالری مشهد 
تشک زست 
حراجی تیجور 
گالری هنر رزین فرش زیبای ایرانی امروزه نه تنها به عنوان یکی از اهرم‌های قوی بازرگانی کشور محسوب میشود بلکه نمادی از فرهنگ بافندگان منطقه‌ای خاص از ایران به شمار می‌آید. طرح‌ها و نقوش فرش ایرانی ادوار مختلفی از تاریخ ایران را حکایت می کنند. اگر چه تاریخچه دقیقی از زمان شروع قالی بافی در ایران در دست نیست اما اغلب مورخان بر اساس شواهد به دست آمده متفق القول هستند که ایرانیان از اولین اقوامی هستند که قالی بافی را شروع کردند. در ابتدا فرش برای حفاظت منازل از سرما و نم به وجود آمده و کم‌کم به کالای زینتی در منازل و خانه‌های اشرافیان و اعیان تبدیل شد. اما بی‌شک تاریخچه فرش متعلق به زمانی است که انسان به فکر تامین آسایش خود افتاد.
تاریخچه فرش ایرانی در دوره قبل از اسلام
قدیمی‌ترین فرش گره‌دار که برای پوشش اسب مورد استفاده قرار می‌گرفت در منطقه مرزی مغولستان کشف و "پازیریک" نامیده شد. تصاویر و نقوش این فرش مشابه طرح‌ها و نقش‌های اشیای کشف شده در لرستان و متعلق به دوره هخامنشیان بود. این تشابه‌ها سبب شده مورخان این فرش را ایرانی بدانند.
در سالنامه چینی عصر سوئی سو در میان کالاها به قالی ایرانی اشاره شده که نشانگر وجود قالیبافی در زمان ساسانیان بوده است.
یکی از قالی‌های قدیمی دوره پیش از اسلام، بهار خسرو بوده که در تاریخ طبری به آن اشاره شده است که شهرت آن به دلیل نقش و نگار زیبا و منحصر به فرد آن می‌باشد که در آن تصویر باغی همراه با پرندگان و جوی‌های آب روان به تصویر کشیده شده است.
در کتاب حدودالعالم در قرن سوم قمری به قالیبافی در منطقه فارس اشاره شده است.
مورخ یونانی به نام "گزنفون" در کتاب خود با عنوان «سیرت کورش» می‌نویسد: « ایرانیان برای این که بسترشان نرم باشد قالیچه زیر بستر خود می‌گستردند».
دوره رونق گرفتن فرش ایرانی
بعد از تسلط اعراب بر ایران قالیبافی ایرانی دچار رکود شد. اما با روی کار آمدن خلفای تجمل پرست اموی و عباسی بار دیگر قالیبافی رونق گرفت. با تصرف ایران به دست سلجوقیان در سال 416 هجری شمسی زبان و فرهنگ سلجوقی وارد ایران شد. در نتیجه هنر ایرانی متاثر از هنر سلجوقی شد.
بعد از تسلط تیمور لنگ بر ایران، در نقش‌های قالی طرح‌های هندسی جای خود را به طرح‌های منحنی و خطوط دوار داد. طرح‌هایی مثل پیچک، حیوانات و پرندگان و گل‌ها در طرح و نقش قالی‌ها وارد شد. در اواخر حکومت تیموریان هنر قالیبافی به اوج خود رسید.
پس از حکومت تیموریان، آق قویونلوها و قراقویونلوها تبریز را مرکز سیاسی خود قرار دادند. در این شهر قالی‌های زیبایی بافته شد. در ابتدای صفویه قالی بافی به اوج شکوفایی و نوآوری رسید. از قالیبافان دوره صفوی در حدود 1500 تخته قالی به یادگار مانده که برخی از آنها بعنوان شاهکارهای بی نظیر در موزه‌ها نگهداری می‌شوند. در این دوره قالیبافی به یک حرفه تبدیل شد و صادرات و تجارت فرش به اروپا آغاز گردید. شاه عباس جزو افرادی بود که به رونق قالیبافی کمک شایانی کرد. وی با تاسیس کارگاه‌های قالیبافی در کنار قصر خود، مستقیم بر کار بافندگان نظارت داشت تا از کیفیت بافت و ظرافت کارشان مطمئن شود. وی نقاشان، طراحان و بافندگان توانمند را از اقصی نقاط ایران جمع آوری کرد و در کارگاه‌های سلطنتی خود به کار گرفت و شاهکارهای بی بدیلی را درقالیبافی ایرانی به وجود آورد.
بعد از فتنه افغان و انقراض سلسله صفوی هنر قالیبافی از رونق افتاد. در پایان حکومت قاجار قالیبافی دوباره رونق گرفت. مهم‌ترین و نفیس‌ترین قالی‌های ایرانی در اواخر دوره قاجار بافته شدند. در دوره قاجار دوباره صادرات فرش رونق گرفت و از مسیر استانبول به اروپا صادر شد.
شکل گیری قالی بافی ها
دوره شکوفایی هنر قالیبافی در ایران در دوره صفویه اتفاق افتاد. شاه طهماسب که علاقه زیادی به هنر قالیبافی داشت و از طراحان فرش در دوران خود بوده است هنرمندان بزرگ قالیبافی را در تبریز گرد آورد. در زمان شاه عباس هم این هنر به اوج خود رسید.
شاه عباس کارگاه‌های قالیبافی را در شهر اصفهان، کاشان، مشهد، استرآباد، قره باغ و گیلان دایر کرد که در آن فرش‌های گرانقیمت برای دربار بافته می‌شد. در این دوران قالیبافی به یکی از منابع اقتصادی دولت تبدیل شد. در این زمان قالیبافی از یک شغل ساده روستایی به حرفه‌ای مهم و اقتصادی در کارگاه‌های شهری مبدل گشت. در دوره صفوی صادرات و تجارت فرش اصیل ایرانی به کشورهای اروپایی آغاز گردید.
ارسال فرش ایرانی به خارج از کشور
آغاز صادرات و ارسال فرش به سایر کشورها و سرزمین‌ها در زمان صفویان آغاز شد. در دوران حکومت فتحعلی‌شاه و ناصرالدین شاه قاجار، جو تقریبا آرامی در کشور برقرار شد. همین امر زمینه ساز تولید فرش‌های نفیس ایرانی گردید. در اواسط قرن 19 م (13 ه.ق) تحولی عظیم در تولید فرش زیبای ایرانی به وجود آمد. در اواخر دوران قاجار فرش اصیل ایرانی به یکی از کالاهای مهم صادرات ایران به بازارهای اروپا و آمریکا تبدیل شد. در این زمان برخی از کشورهایی که در صنعت فرش دستباف فعالیت داشتند، به فکر توسعه صنعت قالیبافی افتادند و وارد عرصه رقابت درتجارت بین المللی شدند. بعد از جنگ جهانی اول این رقابت در بازار جهانی فرش بین این کشورها و ایران شدت گرفت. در دو دهه اول قرن چهاردهم هجری قمری به دلیل تقاضای زیاد برای فرش ایرانی و موفقیت ایران در بازار رقابت جهانی، تعداد زیادی از شرکت‌های خارجی انگلیسی، امریکایی، یونانی، سوئیسی و ... شروع به سرمایه گذاری و تولید انبوه فرش اصیل ایرانی کردند. در این دوران فرش های نفیس بسیاری در شهرهایی مثل تبریز، کرمان، مشهد ، اراک همدان و ... بافته شد.
در دوران پهلوی هم همچنان صادرات فرش ایرانی در جایگاه ویژه‌ای قرار داشت و فرش اصیل ایرانی بعد از نفت دومین کالای صادراتی ایران شمرده می‌شد. در دوره پهلوی تجارت فرش به دلیل اهمیت آن در اقتصاد کشور مورد توجه دولت قرار داشت.
در سال 1314 موسسه ای دولتی بنام شرکت سهامی فرش ایرانی تاسیس شد. این شرکت به کار ترویج قالیبافی، تولید و تجارت فرش ایرانی پرداخت.
قدیمی ترین فرش ایرانی
قدیمی‌ترین فرش ایرانی پازیریک است که قدمتی 2000 ساله دارد و 500 سال قبل از میلاد مسیح بافته شده است. فرش پازیریک توسط یک باستان شناس روسی بنام پروفسور "رودنکو"، هنگام کاوش در گورهای اقوام اسکایی در منطقه پازیریک (در دامنه‌های جنوبی جبال آلتای سیبری) کشف شده است.
بر طبق اطلاعات سایت تخصصی بین المللی فرش ایرانی، این فرش که قدیمی‌ترین فرش جهان نیز به شمار می‌آید، اثری ایرانی و مربوط به دوره هخامنشی است. این فرش امروزه در موزه آرمیتاژ روسیه نگهداری میشود.
ابعاد فرش پازیریک 2 متر (210×183 سانتی‌متر) است. هر سانتی متر از این فرش حاوی 36 گره است. یخبندان شدید منطقه دره آلتای باعث سالم ماندن این فرش شده اما در اثر گذر زمان رنگ این فرش دچار تغییر گشته است. رنگ‌های به کار رفته در فرش پازیک رنگ‌های قرمز تیره، آجری، سبز، آبی و قهوه‌ای هستند.
شواهد بی‌شماری وجود دارد که نشان دهنده هویت ایرانی این فرش است که عبارتند از:
نقش اسب‌ها و گوزن‌های زرد خالدار ایرانی و آهوان همگی نشان دهنده نژاد ویژه ایرانی است. نوع گره زدن فرش، به روش قالیبافی ایرانیان است.
استفاده از رنگ‌های متفاوت و تقارن بین رنگ‌ها نشانگر این است که قالی پازیریک در یک کارگاه مجهز بافته شده و در بافت آن از یک الگوی دقیق تبعیت شده است.
پس از کشف و مطالعه این قالیچه پژوهشگران به این نتیجه رسیدند که بافت فرشی با این ویژگی، حتما پشتوانه فرهنگی و هنری قوی داشته است و حتما قرن‌ها پیشتر از بافت این قالیچه، این حرفه در ایران رایج بوده است.
آیین‌های قالیبافی در ایران
یکی از آیین‌های بسیار مشهور قالیبافان ایرانی، سنت آواز خواندن بود. هنگام بافت قالی، ترانه‌ای که خوانده میشود دارای وزن و آهنگ است. این آواز خواندن با گره زدن تارها هماهنگی دارد و با سرعت گره زدن تارها هجاهای آواز تنظیم میشود. آواز خواندن درحین پود کشیدن آرام تر شده و هنگام شانه زدن متوقف میشود. صدای آواز با صدای کوبیدن شانه هماهنگی و توازن ندارد.
